کد مطلب:277009 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:146
قم از دیدگاه امام صادق
مرحوم علامه ی مجلسی -اعلی الله مقامه- در كتاب بحارالانوار از كتاب «تاریخ قم» حدیثی را درباره ی این شهر مقدس از امام صادق علیه السلام بدین صورت آورده است:
«عن عبدالله بن سنان، سئل أبوعبدالله علیه السلام: أین بلاد الجبل فانا قد روینا أنه اذ رد الیكم الأمر یخسف ببعضها- فقال: ان فیها موضعا یقال له «بحر» و یسمی بقم، و هو معدن شیعتنا فأما الری فویل له من جناحیه، و ان الأمن فیه من جهة قم و أهله قیل: و ما جناحاه؟ قال علیه السلام: أحدهما بغداد والاخر خراسان، فانه تلتقی فیه سیوف الخراسانیین و سیوف البغدادیین، فیعجل الله عقوبتهم و یهلكهم فیأوی أهل الری الی قم فیؤویهم أهله ثم
[ صفحه 429]
ینتقلون منه الی موضع یقال له «أردستان» [1] .
«عبدالله بن سنان گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدند یا بن رسول الله! سرزمین جبل كجاست؟ كه ما در بعضی از روایات خوانده و شنیده ایم: زمانی كه فرمان خداوند (یعنی: خلافت و ولایت به شما باز می گردد) برخی از شهرهای جبل را ویران می كنند؟
امام علیه السلام فرمود: در سرزمین جبل، موضعی است كه به آن (بحر) می گویند و در آنجا شهری است كه آن را قم می نامند، و آنجا معدن شیعیان ماست. و اما «ری» پس وای بر (ری)از هر دو بال و طرف آن، چه امن و سلامتی آن به سبب قم و اهل قم است، عرضه داشتند یا بن رسول الله دو جناح، و دو طرف «ری» كدامند؟ فرمود:
یكی بغداد است و دیگری خراسان - محققا شمشیرهای (بغدادیان) و شمشیرهای (خراسانیان) (یعنی: مردم ایران) در (ری) یعنی تهران، به یكدیگر خواهد رسید، و حق تعالی در عقوبت ایشان، یعنی (بغدادیان) تعجیل خواهد فرمود و آنها را هلاك خواهد نمود پس اهل ری بدین لحاظ به «قم» پناه می برند و مردم قم آنها را پناه می دهند و آنگاه از قم بجای دیگری كه آن را اردستان می گویند منتقل می گردند».
توضیح:
خواننده ی عزیز! همانگونه كه ملاحظه نمودید امام صادق علیه السلام شهر مقدس «قم» را از «بلاد جبل» می داند و بطور ضمنی آن را از جمله ی سالم ترین و محفوظترین شهرهای (بلاد جبل) یعنی: ایران، معرفی می نماید، و تلویحا در جواب پرسش سؤال كنندگان وقوع خسف، یعنی خراب شدن برخی از شهرهای «جبل» را تأیید می نماید.
و به طور ضمنی، با طرح این سؤال كه آیا شما از «جبال» می پرسید یا از «بحر» یعنی: از قم، سؤال می كنید، به حاضرین می فهماند، كه اگر منظور شما از این سؤال «بلاد جبل» است، كه البته همانگونه كه در روایات خوانده و شنیده اید درست است، و
[ صفحه 430]
برخی از شهرهای جبل، (كه ظاهرا مراد از آن، همان مناطق مركزی و كوهستانی و یا برخی از شهرهای ایران است) خسف خواهد شد و اما اگر منظورتان از: «جبل» یا «جبال» (بحر) و شهر مقدس قم باشد، این شهر مقدس، مصون و محفوظ است، و آنجا خسف نخواهد شد.
سپس حضرت علت خسف شدن برخی از شهرهای جبل را جنگ عراق علیه ایران می داند و آن را اینگونه توضیح می دهد كه: (فأما الری فویل له من جناحیه) یعنی: و اما «ری» كه مقصود از آن تهران است، پس وای بر «ری» از هر دو بال و دو طرف آن.
و چون از آن حضرت می پرسند كه دو بال، و دو طرف «ری» كدامست، حضرت می فرماید دو طرف (ری) یكی بغداد است، و دیگری خراسان، و آنگاه می فرماید: به تحقیق كه شمشیرهای «خراسانیان» یعنی: مردم ایران، و شمشیرهای بغدادیان یعنی: حكام خود فروخته بغداد، در (ری) به یكدیگر می رسد، و خداوند در عذاب و عقوبت «بغدادیان» تعجیل می فرماید و آنها را هلاك می گرداند.
مؤلف گوید: از ظاهر عبارت این جمله كه حضرت فرموده است «وای بر (ری) از هر دو بال، و دو طرف آن» چنین فهمیده می شود كه فتنه ها و آشوبها و جنگهائی كه در ایران پیدا می شود شامل شهر (ری) نیز می شود و آشوبهائی شهر تهران را فرا می گیرد.
و ظاهرا علت اینكه، امام صادق علیه السلام به خصوص از: (ری) یعنی: تهران نام برده است این است كه:
چون تهران پایتخت و مركز ایران محسوب می شود و محل اقامت، و مقر فرماندهی، و پایگاه زمامداران وقت به حساب می آید از اینرو تمامی فتنه ها و حوادث ناگوار، و وقایع ناشی از جنگ متوجه (تهران) می گردد، و گوئی این تهران است كه گاهی با بغداد می جنگد و زمانی فتنه جویان و خرابكاران و شورشیان و منافقان را در داخل كشور سركوب می نماید.
نكته دیگری نیز كه از جمله ی مذكور استفاده می شود (و البته خداوند به حقیقت آن داناتر و آگاه تر است) این است كه:
ظاهرا ذكر نام خراسان در اینجا اشاره به حركت انقلابی همان سیدهاشمی حسینی و یا سیدحسنی خراسانی، و ذكر نام «بغداد» نیز اشاره به ماجراجوئیهای حكام خود كامه ی
[ صفحه 431]
بغداد و جنگ ویرانگر و خانمانسوزی است كه از طرف آن جباران خیره سر و زمامداران فتنه جو بر این مرد خدا تحمیل می شود و به همین سبب است كه بعضی از شهرهای «جبل» خسف، و نگونسار و تخریب و ویران می گردد و لذاست كه حضرت می فرماید: به تحقیق شمشیرهای خراسانیان و بغدادیان در (ری) به یكدیگر می رسد.
در هر صورت ذكر نام «ری» و اینكه حضرت فرموده است شمشیرهای «خراسانیان» و «بغدادیان» در «ری» به یكدیگر می رسد، یا اینكه مقصود امام علیه السلام از كلمه ی «ری» همان (تهران) است چنانكه از ظاهر عبارت پیداست و یا اینكه مقصود از (ری) ایران است چنانكه در بعضی از اخبار است كه لشكریان سفیانی به بیشتر سرزمینهای ایران، از زمین فارس و سرزمین خراسان می رسند.
و احتمال هم دارد كه مراد و مقصود امام علیه السلام ورود لشكریان سفیانی به خاك ایران باشد. چه آنكه در بعضی از روایات چنین آمده است كه: «و یصعد جیش العراق الی بلاد الجبل» یعنی ارتش عراق بسوی بلاد جبل حركت می كند، و در روایات دیگری است كه: سفیانی، لشكریان خود را به اطراف ایران گسیل می دارد تا بدین وسیله از انقلاب اسلامی ایران، و نهضت خراسانی جلوگیری كند، و آنها می آیند تا به بلاد «استخر» یعنی: برخی از شهرهای فارس می رسند و بین آنان و ایرانیان جنگ بزرگی واقع می شود و گروه زیادی از آنان به دست توانای لشكریان پیروز، و سپاهیان ظفرمند خراسانی كشته می شوند و تار و مار می گردند، و عده ای هم سرشكسته و دماغ سوخته و شكست خورده، فرار را بر قرار ترجیح می دهند و پا به فرار می گذارند و در نتیجه «ایرانیان» آنان را از ایران بیرون می رانند.
بنابراین با توضیحاتی كه در پیرامون حدیث امام صادق علیه السلام درباره ی «قم» و تهران متذكر شدیم، دور نیست كه: علت پناهنده شدن اهل ری، به شهر مقدس قم همان جنگ عراق علیه ایران بوده و مردم تهران بر اثر صدماتی كه از ناحیه ی جنگ، به شهر تهران وارد می شود به شهر مذهبی «قم» پناهنده شوند و امكان هم دارد كه مراد از پناهنده شدن، پناه بردن به علماء كه نگهبانان اصلی شریعت هستند باشد. و خدا داناتر است.
[ صفحه 432]
تذكر:
در اینجا لازم است پیش از آنكه از مجموع روایات مربوط به قم نتیجه گیری كنیم توجه خوانندگان گرامی را به این نكته جلب نمائیم كه: روایاتی كه درباره شهر مقدس قم از ائمه ی معصومین: رسیده است بسیار فراوان، و از مجموع آنها دو مطلب استفاده می شود كه شایان ذكر است مطلب اول این كه: شهر مذهبی قم در زمان غیبت حضرت ولی عصر -عجل الله تعالی فرجه الشریف-، محل امن و امان و جایگاه راحتی مؤمنان و پایگاه علماء شیعه، و مركز تبلیغات اسلامی و تا حدودی از شر دشمنان و ستمگران و جنایتكاران مصون و محفوظ است.
و مطلب دوم این كه: شهر مقدس قم نیز مانند سایر شهرهای «بلاد جبل» در بعضی از مواقع در دوران پیش از ظهور بخصوص در دوران قیام سیدحسنی - و یا سیدحسینی- دچار اضطراب و ناامنی خواهد گردید.
درمورد مطلب اول، از روایاتی كه متذكر شدیم، و همچنین روایات مختلفی كه در ضمن بحثهای متنوع و گوناگون در این كتاب آورده ایم مصونیت نسبی این شهر مقدس معلوم می شود.
و اما در مورد مطلب دوم، روایات چندی در كتب حدیث دیده می شود كه برای استحضار خوانندگان محترم به ذكر سه حدیث كه در این باره وارد شده بسنده می كنیم.
1- در حدیثی كه از حضرت موسی بن جعفر علیهماالسلام درباره ی شهر مقدس وارد شده چنین آمده است:
«قم عش آل محمد صلی الله علیه و آله و مأوی شیعتهم و لكن سیهلك جماعة من شبابهم بمعصیة آبائهم و الاستخفاف و السخریة بكبرائهم و مشایخهم و مع ذلك یدفع الله عنهم شر الاعادی و كل سوء». [2] .
قم، آشیانه ی آل محمد صلی الله علیه و آله و جایگاه شیعیان ایشان است، ولكن گروهی از جوانانشان بر اثر معصیت پدرانشان و به واسطه ی سبك شمردن و مسخره نمودن ایشان نسبت به پیرمردان و بزرگانشان به هلاكت خواهند رسید، و با این حال باز هم خداوند شر دشمنان و هر بدی را از آنها دفع خواهد نمود.
[ صفحه 433]
2- در حدیث دیگری كه در همین زمینه از امام صادق علیه السلام نقل شده، چنین آمده است كه آن حضرت فرموده:
«تربة قم مقدسة، و أهلها منا و نحن منهم، لا یریدهم جبار بسوء الا عجلت عقوبته مالم یخونوا اخوانهم فاذا فعلوا ذلك سلط الله علیهم جبابرة سوء، أما انهم أنصار قائمنا و دعاة حقنا، ثم رفع رأسه الی السماء و قال: اللهم اعصمهم من كل فتنة و نجهم من كل هلكة». [3] .
«خاك قم مقدس است و اهل قم از ما و ما از ایشان هستیم هیچ ستمگر گردن كشی راجع به قم قصد بدی ننماید جز آنكه در كیفر او تعجیل شود، و این در صورتی است كه آنها به برادران دینی خود خیانت نكنند كه اگر خیانت كردند خداوند هم جباران و گردنكشان سوء- و بدترین ستمگران- را بر آنها مسلط گرداند. آگاه باشید كه آنها یاوران قائم ما و رعایت كنندگان حق ما و دعوتگران مردم بسوی حق ما هستند سپس سر بسوی آسمان نمود و فرمود: خدایا آنها را از هر فتنه و بلائی محفوظ نگهدار، و ایشان را از هر مهلكه ای نجات ده».
3- در حدیثی كه دهمین پیشوای شیعه حضرت امام هادی علیه السلام از آباء گرام خود از امیرمؤمنان علیه السلام راجع به جریان شب معراج در رابطه با شهر مقدس قم از پیغمبر اكرم صلی الله علیه و آله نقل نموده چنین آمده است كه آن حضرت فرمود:
«لما أسری بی الی السماء الرابعة نظرت الی قبة من لؤلؤ لها أربعة أركان و أربعة أبواب كلها من استبرق أخضر قلت: یا جبرئیل ما هذه القبة التی لم أر فی السماء الرابعة أحسن منها؟ فقال: حبیبی محمد! هذه صورة مدینة یقال لها قم، یجتمع فیها عباد الله المؤمنون ینتظرون محمد صلی الله علیه و آله و شفاعته للقیامة و الحساب، یجری علیهم الغم و الهم و الأخزان و المكاره قال: فسألت علی بن محمد العسكری علیه السلام متی ینتظرون الفرج؟ قال: اذا ظهر الماء علی وجه الأرض». [4] .
«چون در شب معراج به آسمان چهارم رسیدم نظر كردم به قبه ای كه از لؤلؤ بود و چهار ركن و چهار در داشت كه همه ی آنها از استبرق سبز بودند به جبرئیل
[ صفحه 434]
گفتم: این چه قبه ای است كه نیكوتر از آن در آسمان چهارم ندیدم؟ گفت: ای حبیب من محمد! این صورت شهری است كه به آن «قم» گفته می شد كه در آن بندگان مؤمن خدا گرد می آیند و امیدوار به محمد صلی الله علیه و آله و شفاعت او در قیامت و روز حساب هستند بر آنها هم و غم و اندوه و رنجها و سختی ها و ناراحتی ها وارد شود راوی گفت: از امام دهم علیه السلام پرسیدم: چه وقت انتظار فرج خواهند داشت؟ فرمود: هر گاه آب بر روی زمین- قم- ظاهر شود».
با توجه به روایات یاد شده معلوم می شود كه امنیت شهر مقدس قم یك امنیت نسبی، و مصونیت آن هم مشروط به شروطی است كه اگر آن شروط از میان برود و مردم با ارتكاب اعمال خلاف شرع و اخلاق سرنوشت خود را تغییر دهند امنیت نیز از این شهر مقدس برداشته می شود.
و اما در مورد ظاهر شدن آب بر روی زمین قم كه در پایان حدیث سوم آمده است، هر چند بسیاری از محققان و مؤلفان و پژوهشگران آثار اهل بیت علیهم السلام در این باره اظهار نظرهای مختلف و متفاوتی ابراز داشته اند، ولی به نظر ما دور نیست كه منظور از «ظاهر شدن آب در روی زمین قم» همین سد فعلی قم سد پانزده خرداد باشد. [5] .
زیرا: ظاهر شدن آب بر روی زمین بدین صورت كه به شكل دریاچه ای نمایان شود كه آب در روی زمین ظاهر باشد تاكنون سابقه نداشته است.
نتیجه ی بحث:
با تحقیق مختصری كه در مورد موقعیت جغرافیایی «قم» و مصونیت نسبی این شهر مقدس از گزند حوادث، به عمل آوردیم، نتیجه ای كه از این تحقیق بدست می آید این است كه: شهر مقدس قم چه از نظر تاریخ و چه از نظر حدیث و دیدگاه امامان معصوم علیهم السلام، از زمره ی بلاد جبل است. و روی این حساب دور نیست كه مراد رسول خدا صلی الله علیه و آله در حدیث سابق الذكر كه به جعفر بن ابی طالب فرموده است (آن كس كه
[ صفحه 435]
پرچم را به دست حضرت قائم علیه السلام می سپارد او از نسل تو است و او با ذلت و خواری در زمین جبل، داخل می شود و با عزت و سربلندی از آنجا بیرون می آید) مقصود حضرت از زمین جبل (شهر مقدس قم) باشد چه آنكه حضرت فرموده است (و یخرج منه عزیزا) و كلمه ی خروج در لغت عرب به معنای ظهور و آشكار شدن و قیام كردن است علیهذا می توان گفت: كه نخستین محل خروج و اولین نقطه ی منطقه ی نهضت «سیدحسنی» كه از آنجا قیام خواهد كرد، شهر مقدس قم خواهد بود. و گرچه در بسیاری از روایات نام شهرهای مختلفی از قبیل قم و قزوین و طالقان و ری و هممدان و خراسان و امثال آنها به چشم می خورد. اما تردیدی نیست كه بنابر بعضی از روایات مصرحه، نقطه ی مركزی قیام و محور اساسی نهضت شورانگیز سیدحسنی از طرف قزوین و طالقان و دیلم است كه البته همگی مناطق مذكوره از بلاد جبل، و جزء (عراق عجم) محسوب می شوند.
و بطوری كه ملاحظه فرمودید رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز فرموده است «یدخل الجبل ذلیلا و یخرج منه عزیزا» یعنی از اول كه به سرزمین جبل وارد می شود به طور ذلت و ناشناس و مجهول القدر است و بعدا با عزت و سربلندی از آنجا قیام خواهد نمود.
و از این عبارت چنین استفاده می شود كه حتی اگر ما نپذیریم كه قیام چنین شخصیت بزرگواری از شهر مقدس «قم» باشد، باز هم بالاخره می توان گفت كه: بهر حال قیام چنین شخصیت آزاده ای از مناطق حساس و مهم و مركزی ایران مانند- قم و قزوین و همدان و ری و طالقان- و امثال آنها از سرزمین «جبل» خواهد بود.
و جالب اینكه: امام صادق علیه السلام نیز كه درباره ی حدود جغرافیایی منطقه ی قیام «سیدحسنی» با مفضل بن عمر، سخن گفته است در یك جمله ی كوتاه با عبارت «ثم یخرج الحسنی الفتی الصبیح، من نحو الدیلم و قزوین» به همه ی مناطق نامبرده از زمین جبل، اشاره فرموده است.
بنابراین از آنچه تا بدینجا گفتیم بخوبی روشن می شود كه این تصور: كه برخی عقیده دارند خروج سیدحسنی از خراسان صورت خواهد گرفت تصوری سطحی و بی ریشه است هر چند كه: مطابق تحقیقاتی كه مؤلف درباره ی آن سید انقلابی بعمل آورده است، وی اصالتا خراسانی و از مردم سرزمین خراسان است.
[ صفحه 436]
«عن عبدالله بن سنان، سئل أبوعبدالله علیه السلام: أین بلاد الجبل فانا قد روینا أنه اذ رد الیكم الأمر یخسف ببعضها- فقال: ان فیها موضعا یقال له «بحر» و یسمی بقم، و هو معدن شیعتنا فأما الری فویل له من جناحیه، و ان الأمن فیه من جهة قم و أهله قیل: و ما جناحاه؟ قال علیه السلام: أحدهما بغداد والاخر خراسان، فانه تلتقی فیه سیوف الخراسانیین و سیوف البغدادیین، فیعجل الله عقوبتهم و یهلكهم فیأوی أهل الری الی قم فیؤویهم أهله ثم
[ صفحه 429]
ینتقلون منه الی موضع یقال له «أردستان» [1] .
«عبدالله بن سنان گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدند یا بن رسول الله! سرزمین جبل كجاست؟ كه ما در بعضی از روایات خوانده و شنیده ایم: زمانی كه فرمان خداوند (یعنی: خلافت و ولایت به شما باز می گردد) برخی از شهرهای جبل را ویران می كنند؟
امام علیه السلام فرمود: در سرزمین جبل، موضعی است كه به آن (بحر) می گویند و در آنجا شهری است كه آن را قم می نامند، و آنجا معدن شیعیان ماست. و اما «ری» پس وای بر (ری)از هر دو بال و طرف آن، چه امن و سلامتی آن به سبب قم و اهل قم است، عرضه داشتند یا بن رسول الله دو جناح، و دو طرف «ری» كدامند؟ فرمود:
یكی بغداد است و دیگری خراسان - محققا شمشیرهای (بغدادیان) و شمشیرهای (خراسانیان) (یعنی: مردم ایران) در (ری) یعنی تهران، به یكدیگر خواهد رسید، و حق تعالی در عقوبت ایشان، یعنی (بغدادیان) تعجیل خواهد فرمود و آنها را هلاك خواهد نمود پس اهل ری بدین لحاظ به «قم» پناه می برند و مردم قم آنها را پناه می دهند و آنگاه از قم بجای دیگری كه آن را اردستان می گویند منتقل می گردند».
توضیح:
خواننده ی عزیز! همانگونه كه ملاحظه نمودید امام صادق علیه السلام شهر مقدس «قم» را از «بلاد جبل» می داند و بطور ضمنی آن را از جمله ی سالم ترین و محفوظترین شهرهای (بلاد جبل) یعنی: ایران، معرفی می نماید، و تلویحا در جواب پرسش سؤال كنندگان وقوع خسف، یعنی خراب شدن برخی از شهرهای «جبل» را تأیید می نماید.
و به طور ضمنی، با طرح این سؤال كه آیا شما از «جبال» می پرسید یا از «بحر» یعنی: از قم، سؤال می كنید، به حاضرین می فهماند، كه اگر منظور شما از این سؤال «بلاد جبل» است، كه البته همانگونه كه در روایات خوانده و شنیده اید درست است، و
[ صفحه 430]
برخی از شهرهای جبل، (كه ظاهرا مراد از آن، همان مناطق مركزی و كوهستانی و یا برخی از شهرهای ایران است) خسف خواهد شد و اما اگر منظورتان از: «جبل» یا «جبال» (بحر) و شهر مقدس قم باشد، این شهر مقدس، مصون و محفوظ است، و آنجا خسف نخواهد شد.
سپس حضرت علت خسف شدن برخی از شهرهای جبل را جنگ عراق علیه ایران می داند و آن را اینگونه توضیح می دهد كه: (فأما الری فویل له من جناحیه) یعنی: و اما «ری» كه مقصود از آن تهران است، پس وای بر «ری» از هر دو بال و دو طرف آن.
و چون از آن حضرت می پرسند كه دو بال، و دو طرف «ری» كدامست، حضرت می فرماید دو طرف (ری) یكی بغداد است، و دیگری خراسان، و آنگاه می فرماید: به تحقیق كه شمشیرهای «خراسانیان» یعنی: مردم ایران، و شمشیرهای بغدادیان یعنی: حكام خود فروخته بغداد، در (ری) به یكدیگر می رسد، و خداوند در عذاب و عقوبت «بغدادیان» تعجیل می فرماید و آنها را هلاك می گرداند.
مؤلف گوید: از ظاهر عبارت این جمله كه حضرت فرموده است «وای بر (ری) از هر دو بال، و دو طرف آن» چنین فهمیده می شود كه فتنه ها و آشوبها و جنگهائی كه در ایران پیدا می شود شامل شهر (ری) نیز می شود و آشوبهائی شهر تهران را فرا می گیرد.
و ظاهرا علت اینكه، امام صادق علیه السلام به خصوص از: (ری) یعنی: تهران نام برده است این است كه:
چون تهران پایتخت و مركز ایران محسوب می شود و محل اقامت، و مقر فرماندهی، و پایگاه زمامداران وقت به حساب می آید از اینرو تمامی فتنه ها و حوادث ناگوار، و وقایع ناشی از جنگ متوجه (تهران) می گردد، و گوئی این تهران است كه گاهی با بغداد می جنگد و زمانی فتنه جویان و خرابكاران و شورشیان و منافقان را در داخل كشور سركوب می نماید.
نكته دیگری نیز كه از جمله ی مذكور استفاده می شود (و البته خداوند به حقیقت آن داناتر و آگاه تر است) این است كه:
ظاهرا ذكر نام خراسان در اینجا اشاره به حركت انقلابی همان سیدهاشمی حسینی و یا سیدحسنی خراسانی، و ذكر نام «بغداد» نیز اشاره به ماجراجوئیهای حكام خود كامه ی
[ صفحه 431]
بغداد و جنگ ویرانگر و خانمانسوزی است كه از طرف آن جباران خیره سر و زمامداران فتنه جو بر این مرد خدا تحمیل می شود و به همین سبب است كه بعضی از شهرهای «جبل» خسف، و نگونسار و تخریب و ویران می گردد و لذاست كه حضرت می فرماید: به تحقیق شمشیرهای خراسانیان و بغدادیان در (ری) به یكدیگر می رسد.
در هر صورت ذكر نام «ری» و اینكه حضرت فرموده است شمشیرهای «خراسانیان» و «بغدادیان» در «ری» به یكدیگر می رسد، یا اینكه مقصود امام علیه السلام از كلمه ی «ری» همان (تهران) است چنانكه از ظاهر عبارت پیداست و یا اینكه مقصود از (ری) ایران است چنانكه در بعضی از اخبار است كه لشكریان سفیانی به بیشتر سرزمینهای ایران، از زمین فارس و سرزمین خراسان می رسند.
و احتمال هم دارد كه مراد و مقصود امام علیه السلام ورود لشكریان سفیانی به خاك ایران باشد. چه آنكه در بعضی از روایات چنین آمده است كه: «و یصعد جیش العراق الی بلاد الجبل» یعنی ارتش عراق بسوی بلاد جبل حركت می كند، و در روایات دیگری است كه: سفیانی، لشكریان خود را به اطراف ایران گسیل می دارد تا بدین وسیله از انقلاب اسلامی ایران، و نهضت خراسانی جلوگیری كند، و آنها می آیند تا به بلاد «استخر» یعنی: برخی از شهرهای فارس می رسند و بین آنان و ایرانیان جنگ بزرگی واقع می شود و گروه زیادی از آنان به دست توانای لشكریان پیروز، و سپاهیان ظفرمند خراسانی كشته می شوند و تار و مار می گردند، و عده ای هم سرشكسته و دماغ سوخته و شكست خورده، فرار را بر قرار ترجیح می دهند و پا به فرار می گذارند و در نتیجه «ایرانیان» آنان را از ایران بیرون می رانند.
بنابراین با توضیحاتی كه در پیرامون حدیث امام صادق علیه السلام درباره ی «قم» و تهران متذكر شدیم، دور نیست كه: علت پناهنده شدن اهل ری، به شهر مقدس قم همان جنگ عراق علیه ایران بوده و مردم تهران بر اثر صدماتی كه از ناحیه ی جنگ، به شهر تهران وارد می شود به شهر مذهبی «قم» پناهنده شوند و امكان هم دارد كه مراد از پناهنده شدن، پناه بردن به علماء كه نگهبانان اصلی شریعت هستند باشد. و خدا داناتر است.
[ صفحه 432]
تذكر:
در اینجا لازم است پیش از آنكه از مجموع روایات مربوط به قم نتیجه گیری كنیم توجه خوانندگان گرامی را به این نكته جلب نمائیم كه: روایاتی كه درباره شهر مقدس قم از ائمه ی معصومین: رسیده است بسیار فراوان، و از مجموع آنها دو مطلب استفاده می شود كه شایان ذكر است مطلب اول این كه: شهر مذهبی قم در زمان غیبت حضرت ولی عصر -عجل الله تعالی فرجه الشریف-، محل امن و امان و جایگاه راحتی مؤمنان و پایگاه علماء شیعه، و مركز تبلیغات اسلامی و تا حدودی از شر دشمنان و ستمگران و جنایتكاران مصون و محفوظ است.
و مطلب دوم این كه: شهر مقدس قم نیز مانند سایر شهرهای «بلاد جبل» در بعضی از مواقع در دوران پیش از ظهور بخصوص در دوران قیام سیدحسنی - و یا سیدحسینی- دچار اضطراب و ناامنی خواهد گردید.
درمورد مطلب اول، از روایاتی كه متذكر شدیم، و همچنین روایات مختلفی كه در ضمن بحثهای متنوع و گوناگون در این كتاب آورده ایم مصونیت نسبی این شهر مقدس معلوم می شود.
و اما در مورد مطلب دوم، روایات چندی در كتب حدیث دیده می شود كه برای استحضار خوانندگان محترم به ذكر سه حدیث كه در این باره وارد شده بسنده می كنیم.
1- در حدیثی كه از حضرت موسی بن جعفر علیهماالسلام درباره ی شهر مقدس وارد شده چنین آمده است:
«قم عش آل محمد صلی الله علیه و آله و مأوی شیعتهم و لكن سیهلك جماعة من شبابهم بمعصیة آبائهم و الاستخفاف و السخریة بكبرائهم و مشایخهم و مع ذلك یدفع الله عنهم شر الاعادی و كل سوء». [2] .
قم، آشیانه ی آل محمد صلی الله علیه و آله و جایگاه شیعیان ایشان است، ولكن گروهی از جوانانشان بر اثر معصیت پدرانشان و به واسطه ی سبك شمردن و مسخره نمودن ایشان نسبت به پیرمردان و بزرگانشان به هلاكت خواهند رسید، و با این حال باز هم خداوند شر دشمنان و هر بدی را از آنها دفع خواهد نمود.
[ صفحه 433]
2- در حدیث دیگری كه در همین زمینه از امام صادق علیه السلام نقل شده، چنین آمده است كه آن حضرت فرموده:
«تربة قم مقدسة، و أهلها منا و نحن منهم، لا یریدهم جبار بسوء الا عجلت عقوبته مالم یخونوا اخوانهم فاذا فعلوا ذلك سلط الله علیهم جبابرة سوء، أما انهم أنصار قائمنا و دعاة حقنا، ثم رفع رأسه الی السماء و قال: اللهم اعصمهم من كل فتنة و نجهم من كل هلكة». [3] .
«خاك قم مقدس است و اهل قم از ما و ما از ایشان هستیم هیچ ستمگر گردن كشی راجع به قم قصد بدی ننماید جز آنكه در كیفر او تعجیل شود، و این در صورتی است كه آنها به برادران دینی خود خیانت نكنند كه اگر خیانت كردند خداوند هم جباران و گردنكشان سوء- و بدترین ستمگران- را بر آنها مسلط گرداند. آگاه باشید كه آنها یاوران قائم ما و رعایت كنندگان حق ما و دعوتگران مردم بسوی حق ما هستند سپس سر بسوی آسمان نمود و فرمود: خدایا آنها را از هر فتنه و بلائی محفوظ نگهدار، و ایشان را از هر مهلكه ای نجات ده».
3- در حدیثی كه دهمین پیشوای شیعه حضرت امام هادی علیه السلام از آباء گرام خود از امیرمؤمنان علیه السلام راجع به جریان شب معراج در رابطه با شهر مقدس قم از پیغمبر اكرم صلی الله علیه و آله نقل نموده چنین آمده است كه آن حضرت فرمود:
«لما أسری بی الی السماء الرابعة نظرت الی قبة من لؤلؤ لها أربعة أركان و أربعة أبواب كلها من استبرق أخضر قلت: یا جبرئیل ما هذه القبة التی لم أر فی السماء الرابعة أحسن منها؟ فقال: حبیبی محمد! هذه صورة مدینة یقال لها قم، یجتمع فیها عباد الله المؤمنون ینتظرون محمد صلی الله علیه و آله و شفاعته للقیامة و الحساب، یجری علیهم الغم و الهم و الأخزان و المكاره قال: فسألت علی بن محمد العسكری علیه السلام متی ینتظرون الفرج؟ قال: اذا ظهر الماء علی وجه الأرض». [4] .
«چون در شب معراج به آسمان چهارم رسیدم نظر كردم به قبه ای كه از لؤلؤ بود و چهار ركن و چهار در داشت كه همه ی آنها از استبرق سبز بودند به جبرئیل
[ صفحه 434]
گفتم: این چه قبه ای است كه نیكوتر از آن در آسمان چهارم ندیدم؟ گفت: ای حبیب من محمد! این صورت شهری است كه به آن «قم» گفته می شد كه در آن بندگان مؤمن خدا گرد می آیند و امیدوار به محمد صلی الله علیه و آله و شفاعت او در قیامت و روز حساب هستند بر آنها هم و غم و اندوه و رنجها و سختی ها و ناراحتی ها وارد شود راوی گفت: از امام دهم علیه السلام پرسیدم: چه وقت انتظار فرج خواهند داشت؟ فرمود: هر گاه آب بر روی زمین- قم- ظاهر شود».
با توجه به روایات یاد شده معلوم می شود كه امنیت شهر مقدس قم یك امنیت نسبی، و مصونیت آن هم مشروط به شروطی است كه اگر آن شروط از میان برود و مردم با ارتكاب اعمال خلاف شرع و اخلاق سرنوشت خود را تغییر دهند امنیت نیز از این شهر مقدس برداشته می شود.
و اما در مورد ظاهر شدن آب بر روی زمین قم كه در پایان حدیث سوم آمده است، هر چند بسیاری از محققان و مؤلفان و پژوهشگران آثار اهل بیت علیهم السلام در این باره اظهار نظرهای مختلف و متفاوتی ابراز داشته اند، ولی به نظر ما دور نیست كه منظور از «ظاهر شدن آب در روی زمین قم» همین سد فعلی قم سد پانزده خرداد باشد. [5] .
زیرا: ظاهر شدن آب بر روی زمین بدین صورت كه به شكل دریاچه ای نمایان شود كه آب در روی زمین ظاهر باشد تاكنون سابقه نداشته است.
نتیجه ی بحث:
با تحقیق مختصری كه در مورد موقعیت جغرافیایی «قم» و مصونیت نسبی این شهر مقدس از گزند حوادث، به عمل آوردیم، نتیجه ای كه از این تحقیق بدست می آید این است كه: شهر مقدس قم چه از نظر تاریخ و چه از نظر حدیث و دیدگاه امامان معصوم علیهم السلام، از زمره ی بلاد جبل است. و روی این حساب دور نیست كه مراد رسول خدا صلی الله علیه و آله در حدیث سابق الذكر كه به جعفر بن ابی طالب فرموده است (آن كس كه
[ صفحه 435]
پرچم را به دست حضرت قائم علیه السلام می سپارد او از نسل تو است و او با ذلت و خواری در زمین جبل، داخل می شود و با عزت و سربلندی از آنجا بیرون می آید) مقصود حضرت از زمین جبل (شهر مقدس قم) باشد چه آنكه حضرت فرموده است (و یخرج منه عزیزا) و كلمه ی خروج در لغت عرب به معنای ظهور و آشكار شدن و قیام كردن است علیهذا می توان گفت: كه نخستین محل خروج و اولین نقطه ی منطقه ی نهضت «سیدحسنی» كه از آنجا قیام خواهد كرد، شهر مقدس قم خواهد بود. و گرچه در بسیاری از روایات نام شهرهای مختلفی از قبیل قم و قزوین و طالقان و ری و هممدان و خراسان و امثال آنها به چشم می خورد. اما تردیدی نیست كه بنابر بعضی از روایات مصرحه، نقطه ی مركزی قیام و محور اساسی نهضت شورانگیز سیدحسنی از طرف قزوین و طالقان و دیلم است كه البته همگی مناطق مذكوره از بلاد جبل، و جزء (عراق عجم) محسوب می شوند.
و بطوری كه ملاحظه فرمودید رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز فرموده است «یدخل الجبل ذلیلا و یخرج منه عزیزا» یعنی از اول كه به سرزمین جبل وارد می شود به طور ذلت و ناشناس و مجهول القدر است و بعدا با عزت و سربلندی از آنجا قیام خواهد نمود.
و از این عبارت چنین استفاده می شود كه حتی اگر ما نپذیریم كه قیام چنین شخصیت بزرگواری از شهر مقدس «قم» باشد، باز هم بالاخره می توان گفت كه: بهر حال قیام چنین شخصیت آزاده ای از مناطق حساس و مهم و مركزی ایران مانند- قم و قزوین و همدان و ری و طالقان- و امثال آنها از سرزمین «جبل» خواهد بود.
و جالب اینكه: امام صادق علیه السلام نیز كه درباره ی حدود جغرافیایی منطقه ی قیام «سیدحسنی» با مفضل بن عمر، سخن گفته است در یك جمله ی كوتاه با عبارت «ثم یخرج الحسنی الفتی الصبیح، من نحو الدیلم و قزوین» به همه ی مناطق نامبرده از زمین جبل، اشاره فرموده است.
بنابراین از آنچه تا بدینجا گفتیم بخوبی روشن می شود كه این تصور: كه برخی عقیده دارند خروج سیدحسنی از خراسان صورت خواهد گرفت تصوری سطحی و بی ریشه است هر چند كه: مطابق تحقیقاتی كه مؤلف درباره ی آن سید انقلابی بعمل آورده است، وی اصالتا خراسانی و از مردم سرزمین خراسان است.
[ صفحه 436]
[1] بحارالانوار، ج 60 ص 212 حديث 20 و تاريخ قم ص 94.
[2] بحارالانوار ج 60 ص 294 و تاريخ قم ص 98.
[3] بحارالانوار، ج 60 ص 218 ح 49 و چاپ بيروت ج 57 همان صفحه و تاريخ قم ص 93.
[4] بحارالانوار ج 18 ص 311 ح 21، اختصاص شيخ مفيد ص 102-101 و تاريخ قم ص 96.
[5] فرمان احداث سد پانزده خرداد در سال 1366 هجري شمسي از سوي رهبير كبير انقلاب و بنيانگذار جمهوري اسلامي (حضرت امام خميني -رضوان الله تعالي عليه-) صادر و در تاريخ پانزده اسفند ماه 1373 شمسي افتتاح، و هم اكنون مراحل تكميلي آن در شرف اتمام است.